Ymweld ag Eglwys Llangystennin
Ar 20 Gorffennaf 2023 aeth tua 30 o aelodau’r Grŵp Hanes i ymweld ag Eglwys a mynwent Eglwys Sant Cystennin. Ein tywysydd i’r eglwys a’r fynwent – yn wych gyda briallu gyda’r hwyr, linaria a mynawyd y bugail ymhlith y cerrig beddi – oedd Roy Mills. Mae Roy yn hanesydd lleol sydd wedi byw yn yr ardal ers 50 mlynedd ac mae ganddo gysylltiad arbennig â’r safle hynafol hwn gan mai yma mae’n addoli a lle cafodd ei ddwy ferch eu bedyddio.
Yn ôl y chwedl, bu yma addoldy mor gynnar â’r 4edd ganrif, pan oedd y Rhufeiniaid yn dal i fod yng Ngogledd Cymru, ac mae enw’r eglwys yn ei gysylltu â’r Ymerawdwr Cystennin a drodd at Gristnogaeth ac a deyrnasodd hyd at 337 O.C. Mae’n amlwg bod y Rhufeiniaid yn dal i fod yn yr ardal bryd hynny oherwydd y celc o ddarnau arian Rhufeinig yn dwyn enw Cystennin a ddarganfuwyd ger Bae Penrhyn yn y 1870au.
Yn bendant bu eglwys ar y safle ers tua 1180-1190 gan mai tua’r adeg honno y codwyd y gored bysgod yn Llandrillo-yn-Rhos gan fynachod Sistersaidd o’r abaty yng Nghonwy. Mae’n debyg y byddent wedi teithio i’r gored o Gonwy trwy Sarn y Mynach ac Afon Ganol. Ceir y cyfeiriadau dogfennol cynharaf at Eglwys Sant Cystennin yng nghanol y 13eg ganrif, pan orchmynnwyd y Brenin Harri III gan y Pab Innocent IV i wneud penyd yno, ac ar ddiwedd y 13eg ganrif, pan gafodd ei restru yn y Taxatio Nicholai – y rhestr trethiant eglwysig a gynhyrchwyd yn 1291 – fel capel prebend Abergele. Mae hefyd yn ymddangos ar fap o Gymru a gynhyrchwyd gan John Speed c.1610, a dros y canrifoedd, mae llawer o awduron hynafiaethol wedi rhoi disgrifiadau o’r eglwys a’i chynnwys – gan gynnwys y gwydr lliw cain o’r canol oesoedd a welsom yn ddiweddarach.
Yn dilyn tranc y teulu Lloyd o Neuadd Llangystennin gerllaw – mân foneddigion o’u cymharu â’u cymdogion, y Mostyns – aeth yr adeilad yn adfail. Fe’i hailadeiladwyd yn y pen draw ar ffurf helaethach ar yr un safle, a dyma’r eglwys a welwn heddiw yn y bôn, er bod rhai ychwanegiadau wedi bod yn ystod y degawd neu ddau ddiwethaf gan gynnwys darparu toiledau a mynediad i’r anabl. Mae gwaith cadwraeth yn mynd rhagddo: yn 2020 ailosodwyd pren y to, ac mae darnau llaith (oherwydd sment yn hytrach na morter calch a ddefnyddiwyd ar gyfer ail-bwyntio yn y 1930au) yn dal i fod angen sylw.
Eglurodd Roy fod y plwyf presennol yn cynnwys Llangystennin, Glanwydden, Pydew a Mochdre; Deisebodd plwyfolion Mochdre’r esgob ar ddiwedd y 1930au i ganiatáu iddynt drosglwyddo o blwyf Llandrillo-yn-Rhos, gan fod Llangystennin yn haws ei chyrraedd. Hyd at tua 1840, byddai’r ficer fel arfer yn gofalu am St Hilary’s yn Eglwysrhos tra bod ei gurad yn gwasanaethu Llangystennin. Mae’r fynwent heddychlon, wedi’i hamgylchynu gan goed yw, bellach ‘ar gau’ – h.y. nid oes rhagor o gladdedigaethau ynddi – ond mae un mwy newydd wrth ei hymyl sy’n cael ei defnyddio.
Ar ôl y rhagymadrodd hwn, arweiniodd Roy ni o gwmpas y fynwent, i edrych ar rai beddau sy’n adlewyrchu hanes cymdeithasol yr ardal. Y cyntaf o’r rhain oedd cofeb Susannah Evans a 3 o’i phlant, a fu farw’n drasig o ganlyniad i Drychineb Argae Dolgarrog ar 2 Tachwedd 1925. Mae adroddiadau yn y North Wales Weekly News yn datgelu bod cyrff 2 o’r plant a laddwyd wedi cael eu golchi i lawr yr afon Conwy, a’u darganfod a’u claddu – ac mai ar 19 Tachwedd y daethpwyd o hyd i gyrff eu mam Susannah a’u chwaer fach, ger Caerhun. Daeth cynhebrwng â nhw o dŷ eu nain yng Nglanwydden, a chladdwyd nhw yn yr un bedd bythefnos yn ddiweddarach. Roedd y teulu’n perthyn i Arthur Hughes, gohebydd papur newydd a ddarparodd lawer o’r lluniau yn Heart of Northern Wales Bezant-Lowe.
Datblygodd straeon yr un mor drasig o amgylch 3 o Feddau Rhyfel y Gymanwlad gerllaw. J. Griffiths oedd y cyntaf, a anwyd yn Llanelwy, plentyn ieuengaf crydd. Bu’n gweithio mewn warws yn Llandudno ac ymunodd a’r fyddin yng Nghonwy yn 1915, gan roi ei gyfeiriad fel 4 Glanrafon, Tywyn, Deganwy. Yna bu’n gweithio fel glanhawr i Reilffordd LNW, a chafodd ei alw i fyny 2 flynedd yn ddiweddarach. Cafodd ei gymryd yn sâl tra dal yn y DU, a bu farw o niwmonia bronciol ym mis Tachwedd 1918 – dioddefwr epidemig ffliw Sbaen. Yr ail fedd rhyfel oedd un James Hennessey Jones o’r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig, y symudodd ei rieni o Benmaenmawr i Gyffordd Llandudno. Cyflawnodd hunanladdiad yn 1916 yn 32 oed, gan adael nodyn i’w fam yn dweud bod ei nerfau wedi chwalu. Claddwyd W. J. Buckley, 25 oed, yn y trydydd bedd, a chladdwyd ei fam a 2 o frodyr a chwiorydd yn rhywle arall yn yr un fynwent. Yn wreiddiol o Benbedw, roedd ei dad yn ddyn tân ar reilffordd yr LMS yng Nghyffordd Llandudno. Roedd Wilfred yn un o 8 o blant, a bu farw 3 ohonynt yn eu babandod; yr oedd y teulu yn byw yn Marl Crescent, yn gyntaf yn rhif. 75, yna rhif 13. Ymunodd â Chorfflu Gwasanaeth Brenhinol y Fyddin, a bu farw ym 1944 o lid yr ymennydd.
Yna aeth Roy â ni at fedd Thomas Barlow, yr hwn a fu farw yn 1911. Ganwyd ef yn Abergele yn 1826, a thua 20 mlynedd yn ddiweddarach symudodd i Fochdre, lle y bu’n signalman am flynyddoedd lawer. Roedd ganddo 8 o blant a chollodd ran o’i goes mewn damwain rheilffordd, felly efallai nad yw’n syndod bod angen iddo ychwanegu at ei incwm. Gwnaeth hyn trwy wneud cerfiadau pren o olygfeydd lleol o dderw cors a gymerwyd o’r fynwent, a werthwyd i dwristiaid – mae’n hysbys bod sawl un wedi goroesi gan gynnwys un yn yr eglwys ei hun, ac mae un arall yn eglwys Llandrillo.
Y tu mewn i’r eglwys, cawsom hanes Catherine Lloyd, y bu i’w chofeb (a achubwyd o’r hen adeilad) danio ei ddiddordeb gyntaf. Bu farw’n ddibriod ym 1799, ac fe’i cyfrifir fel yr olaf o’r teulu Lloyd, a fu yn yr ardal ers y 15fed ganrif. Hi oedd meistres Plas Llangystennin a Hendre Waelod yng Nglan Conwy. Yn ei hewyllys, gadawyd y rhain i berthynas yng Nghaernarfon o’r teulu Williams, ac yna fe’u gwerthwyd yn dameidiog ar ddiwedd y 19eg ganrif. Prynwyd sawl lot gan John Jones o Dinarth Hall, a oedd yn berchen ar siop gigydd yn Stryd Mostyn.
Ochr yn ochr â chofeb Catherine Lloyd, mae rhai ffenestri lliw cain o ddechrau’r 20fed ganrif, ond y rhyfeddodau gwirioneddol yw’r paneli gwydr lliw o ddiwedd y canol oesoedd, sy’n dyddio i tua 1490. Mae’r darnau sy’n weddill, sy’n portreadu San Pedr, San Nicholas, San Siôr, St Catherine a Crist yn yr Atgyfodiad, wedi’u hadfer diolch i grant CDL yn 2017 ac maent yn cael eu harddangos mewn cabinet. Diolch yn fawr i Roy am ddangos y rhain i ni, ac am fanylu ar y llu o agweddau diddorol eraill ar y lle hanesyddol hwn.
Addasiad o adroddiad Lucinda Smith
Latest Research